Làng nghề dệt lụa Tân Châu

Mỹ danh “lụa Tân Châu” như cô gái nết na, đài các, là niềm tự hào của vùng đất An Giang, đã đi vào văn chương, lên sàn diễn.

“Trai nào thanh bằng trai sông Của
Gái nào thảo bằng gái Tân Châu
Tháng ngày dệt lụa trồng dâu
Thờ cha, nuôi mẹ quản đâu nhọc nhằn"

Những vần thơ khắc khoải gợi cho chúng ta nhớ về một thời gian dài hơn trăm năm vang danh, được ví như thời hoàng kim của thiên đường tơ lụa Tân Châu. Cũng chính nơi đây đã sáng tạo nên lãnh Mỹ A nổi tiếng. Vì thế mà trước kia, chị em phụ nữ nào có được bộ đồ may bằng lãnh Mỹ A thì thật là sang trọng, ngay cả vải “xá xị Xiêm” - một loại lụa Thái Lan nức tiếng cũng không thể sánh được. Không những thế, có những thời điểm lụa Tân Châu còn xuất hiện ở Ấn Độ, Singapore, Philipinnes…và rất được giới thượng lưu, hoàng tộc ưa chuộng.

Dân gian còn lưu truyền câu ca “Bên nàng mặc lãnh Mỹ A/Đưa đò sang chợ, tưởng xa hóa gần”. Có cô gái mặc lãnh Mỹ A ngồi gần khiến anh lái đò cảm thấy dòng sông như ngắn lại. Điều đó ngụ ý rằng “người đẹp vì lụa”, mà đặc biệt là lụa Tân Châu lại càng tôn lên nét duyên dáng của người phụ nữ.

Ở vùng đất An Giang, người ta trồng dâu từ những bãi đất cát pha ven sông vào sâu trong đồng ruộng. Cả một triền đất trải dài là một màu xanh bất tận, nối tiếp từ làng này qua làng khác. Có những năm, ruộng dâu trồng đến hơn 10.000 hecta, trải dài từ Tân Châu, Chợ Mới đến tận biên giới Campuchia mới đủ cung cấp cho tằm ăn. Điều đặc biệt là khi hái dâu để nuôi tằm, người dân không hái từng lá mà chặt sát gốc, sau đó gom thành từng bó lớn rồi chở về.

Từ khi bắt đầu nuôi tới lúc “tằm ăn lên” là cả một giai đoạn chăm sóc tỉ mỉ, kỳ công của người dân bởi gần như lúc nào họ cũng phải túc trực bên nong và bộ ván xắt dâu. Cho tới khi tằm chín mọng, kết lại thành những kén vàng ươm, người ta mới đưa lên “bủa” giăng tơ. Có thể nói, làng dệt lúc này bỗng trở nên đẹp và lung linh hơn cả. Dưới ánh nắng mặt trời, nhà nhà vàng óng những bủa tơ…

Sau khi ươm tơ, người ta tháo tơ thô từ các bó để se lại thành sợi to rồi dệt lại thành những tấm lụa. Thời kỳ đầu của nghề ươm tơ, dệt lụa ở Tân Châu, người ta dệt lụa theo khung dệt cổ. Khổ vải dệt ra chỉ rộng khoảng bốn tấc, khi may quần áo phải nối vải nên không đẹp. Dần dần, làng nghề tạo ra khung dệt khổ 8 tấc, rồi 9 tấc, đồng thời nghiên cứu làm cho lụa đẹp hơn, bền hơn với nhiều hoa văn tinh xảo như: cẩm tự, hoa dâu, hoa cúc, mặt võng, mặt đệm…

Làng ươm tơ dệt lụa thành danh, nổi tiếng lâu đời với sản phẩm lụa Tân Châu.

Lụa được dệt xong sẽ nhuộm màu bằng trái mặc nưa. Đây là kỹ thuật phát kiến độc đáo nhất của người làng nghề xưa làm cho lụa Tân Châu đen tuyền, óng ả. Nhưng cho đến bây giờ, không ai biết chính xác người nào đã tìm ra cách nhuộm này. Chỉ biết rằng hồi đó, mỗi năm người làng nghề phải qua Campuchia mua hàng trăm tấn trái mặc nưa mới đủ dùng. Sau này, người Việt trồng thử thấy được nên trồng nhiều đến ngày nay.

Cây mặc nưa là loại cây gỗ có màu đen, lá mỏng, chùm quả tròn trĩnh gần giống như quả nhãn. Quả mặc nưa sau khi thu hái được phân loại lớn nhỏ khác nhau. Thông thường người ta sẽ chọn quả to và xanh, loại bỏ những quả chín vì không còn nhựa nữa. Sau đó đem giã nát bằng cối đá hoặc nghiền bằng máy và hoà vào nước tạo thành dung dịch có màu vàng sánh rất đẹp, khi tiếp xúc với không khí và nhiệt độ, màu này sẽ chuyển sang màu đen. Trung bình, để nhuộm một cây lụa 10m phải cần 50kg trái mặc nưa. Vì thế, có thể nói, nguyên liệu dùng để nhuộm lụa Tân Châu hoàn toàn là nguyên liệu tự nhiên, không hề có phẩm màu hay hóa chất.

Công đoạn nhuộm lụa được xem là quan trọng và kỳ công bởi lụa không chỉ nhúng một lần mà thậm chí phải nhúng hàng trăm lần để từng sợi tơ được thấm sâu, thấm đều, sau đó mang ra phơi. Khi phơi phải xem trời nắng tốt để phơi được 4 nắng. Quá trình vừa nhúng, vừa phơi, lụa phơi hàng hàng, trải dài trên mặt đất trông rất đẹp và vui mắt. Thời gian nhuộm và phơi mất khoảng 40 - 45 ngày. Thành quả làm ra là những thước lụa tuyệt đẹp, lóng lánh một màu đen đặc biệt.

Nét nổi tiếng và độc đáo riêng của lụa Tân Châu chính là sự mềm mại, dai, bền và hút ẩm cao. Các trang phục may từ lụa Tân Châu đều mang đến cho người mặc cảm giác thoải mái, thoáng mát vào mùa hè, ấm áp về mùa đông. Vì vậy, thật xứng danh khi được mọi người gọi lụa Tân Châu là “Nữ hoàng” của các loại tơ.

Do phải mất nhiều thời gian và công sức để làm ra những thước lụa Tân Châu nên giá cả của một thước lụa cũng khá đắt. Chính vì vậy, vào khoảng những năm 60, sản phẩm này dường như không thích hợp với nhu cầu tiêu dùng của người dân trong nước, hơn nữa, do màu sắc còn đơn điệu nên cũng rất “kén” thị trường nước ngoài, từ đó nghề làm lụa truyền thống cũng dần bị mai một.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, với xu thế thời trang hướng đến những sản phẩm có chất lượng cao mang dấu ấn dân tộc nên lụa Tân Châu đã bước đầu được khôi phục và tìm được chỗ đứng xứng đáng cho mình. Bên cạnh màu đen truyền thống do nguyên liệu nhuộm tự nhiên của quả mặc nưa, những người sản xuất lụa Tân Châu còn tìm kiếm những kỹ thuật nhuộm nhiều màu khác nhau nhằm phục vụ nhu cầu ngày một đa dạng của du khách. So với thập niên 50, 60 thì sản lượng lụa làm ra còn kém xa, nhưng chất lượng tơ lụa thì đã ngang tầm với những quốc gia có ngành tơ lụa phát triển. Đây chính là cơ hội quý báu để một làng nghề vốn nổi tiếng đã lặng im từ lâu có thể khôi phục lại như thời vàng son trước kia. Để làng lụa Tân Châu hôm nay lại tiếp tục một cuộc hành trình mới của những sáng tạo nghệ thuật, của những giá trị truyền đời và một sinh khí lao động mới với đầy những tiếng cười vui lại vang lên trên những nương dâu ngút ngàn dường như vô tận, với tiếng khung cửi ngày đêm lại vang lên như bản hòa tấu được cất lên từ những đôi tay tài hoa của người thợ dệt.

Lụa Tân Châu là một sản phẩm thuần Việt, đậm đà tính dân tộc và là niềm tự hào của người Việt. Nghề dệt truyền thống Tân Châu đang sống lại, đó là hạnh phúc lớn đối với những người dân An Giang. Nhưng phải giữ cho được những tấm lụa như thế, đừng để mai mốt lãnh Mỹ A chỉ còn trong ký ức.

Tỉnh An Giang có nhiều làng nghề truyền thống, nhưng vang danh khắp nơi thì phải nói đến làng lụa Tân Châu, đã hàng trăm năm tuổi với mặt hàng lụa lãnh Mỹ A nổi tiếng trong và ngoài nước.

Du khách rất hài lòng khi choàng lên người chiếc khăn lụa lãnh Mỹ A

Theo bà Hạnh, 1 mét lụa lãnh Mỹ A giá 1 triệu đồng, 1 cái áo làm bằng lụa lãnh Mỹ A giá 1,5 triệu đồng và 1 chiếc khăn choàng bằng lụa lãnh Mỹ A giá 1 triệu đồng. Bà Hạnh cho biết, đúng chuẩn lãnh Mỹ A thì màu đen tuyền gồm đen trơn và đen bông và hiện nay nhiều khách hàng ở Hồng Kông đang đặt số lượng lớn lụa lãnh Mỹ A nhưng bà chưa dám nhận lời gì thiếu nguồn mặc nưa. Cây mặc nưa chỉ cho trái vào các tháng 5 và 6 âm lịch nên phải chờ nguyên liệu. Bà Hạnh lạc quan, lãnh Mỹ A vẫn tiếp tục hấp dẫn du khách vì chỉ riêng vùng Tân Châu mới có thợ kinh nghiệm lưu giữ những công thức riêng làm ra lụa đẹp. Bà cho biết :“Thợ làm nghề lụa lãnh Mỹ A phải có đam mê để tạo ra những tấm lụa truyền thống đẹp mới không phụ lòng người sử dụng. Mai này tôi già yếu thì con trai là Trần Minh Trung sẽ tiếp tục nghề”.

Ông Nguyễn Anh Phương thông tin, Làng nghề Tơ lụa Tân Châu được thành lập theo quyết định số 2548/QĐ-UBND, ngày 20/12/2006 của UBND tỉnh An Giang với tổng số 938 hộ, trong đó có 243 hộ có người tham gia làm nghề. Sản phẩm chính của làng nghề là tơ se, nylon, gấm và lụa lãnh Mỹ A, thị trường tiêu thụ trong nước và ngoài nước chủ yếu xuất tiểu ngạch như Campuchia, Lào, Thái Lan, các nước EU…. Về lao động trước đây có 392 lao động nhưng nay còn khoảng 190 lao động. Các cơ sở có hoạt động phục vụ khách du lịch nước ngoài như cơ sở dệt lụa Hồng Ngọc, Tám Lăng...Ước sản lượng năm 2020 lãnh Mỹ A 3.500 m; lụa màu 2.000m... Ông Phương cho biết, nghề lụa truyền thống Tân Châu là một vốn quý văn hóa cần được bảo tồn, phát huy. /.

Giữ nghề xưa

Các thợ nhuộm Tân Châu không ai rõ người thợ tài hoa nào đã dùng nước trái mặc nưa để tạo ra tơ lụa kiêu sa nhưng cho đến nay không có nguyên liệu nào thay được trái mặc nưa. Ngày nay việc làm lụa đã đỡ vất vã hơn trước như nghiền trái mặc mưa đã có máy nghiền, quay tơ dệt lụa đã có máy thay quay tay. Nhưng các công đoạn nhuộm, phơi và xả lụa vẫn cần đến bàn tay thủ công, không máy móc nào thay thế được cho nên lụa lãnh Mỹ A vẫn còn niềm kiêu hãnh. 

Hôm chúng tôi đến cơ sở dệt lụa Hồng Ngọc tình cờ bắt gặp đoàn du khách từ TP Hồ Chí Minh đến tham quan, mua sắm lụa lãnh Mỹ A. Nhiều phụ nữ trong đoàn đã thích thú choàng lên người tắm khăn lụa lãnh Mỹ A ngấm ngía. Chị Trịnh Nguyệt Ngọc nâng niu các sản phẩm lụa lãnh Mỹ A trầm trồ sao màu sắc quá mướt lộng lẫy. Nghe khách tấm tắc khen, bà Hạnh nở nụ cười tươi. Nhìn bà cười, chúng tôi hiểu niềm vui của du khách nâng niu lụa là động lực giúp những người như bà gắn bó với nghề. 

Theo bà Hạnh, lúc xưa vùng Tân Châu nhà nào cũng trồng cây mặc nưa nhưng theo thời gian cây bị đốn dần nên nguồn nguyên liệu làm lãnh Mỹ A cạn kiệt. Hiện nay 1kg mặc nưa giá 15.000 đồng đã tăng giá nhiều nhưng mua vẫn không có, trong khi đó, 90kg mặc nưa chỉ nhuộm được 21 mét vải lụa. Bà Hạnh cho biết: Ngày xưa Tân Châu nhiều người làm lụa lãnh Mỹ A nhưng bây giờ con số đếm trên đầu ngón tay. Các cơ sở thu hẹp do thiếu nguồn nguyên liệu và phần khác giá lụa lãnh Mỹ A đắc quá nên cũng khó tiêu thụ trong nước. Như cơ sở tôi nay làm ra chỉ bán cho nước ngoài là chủ yếu nhưng hai năm qua do dịch bệnh nên gần ngưng hoạt động.

Năm 2004, 2005, nhà tạo mẫu thiết kế thời trang Võ Việt Chung đã dựa trên chất liệu lụa lãnh Mỹ A làm nên các bộ thiết kế trang phục trình diễn tại tuần lễ thời trang quốc tế Malaysia ở Kuala Lumpur và bộ sưu tập Sự hồi sinh tại Tuần lễ thời trang châu Âu ở Berlin (Đức). Năm 2014, quốc tế đã chú ý đến lụa lãnh Mỹ A khi ông Võ Việt Chung đưa bộ thời trang làm bằng lãnh Mỹ A với tên gọi Huê khôi xứ Nam kỳ trình diễn tại Mỹ. Từ đó, nhiều du khách quốc tế khi đến thị xã Tân Châu đều đến các cơ sở dệt lụa lãnh Mỹ A để tìm hiểu loại lụa kỳ diệu này.

Vang danh lụa lãnh Mỹ A

Thời lụa lãnh Mỹ A cực thịnh, người dân thị xã Tân Châu dù đi bất cứ tỉnh thành nào xưng danh Tân Châu, tỉnh An Giang thì ai cũng biết: à, đến từ xứ lụa. Các cựu lão vùng tơ lụa vẫn nhớ rõ, thời ấy có được bộ quần áo lãnh Mỹ A là quý lắm gì nó đắc tiền và mặc vào nhìn sang trọng, quí phái. Vậy nên, nhà nào dù khó khăn cũng ráng sắm vài bộ để mặc trong những ngày trọng đại như cưới hỏi cho con, chúc tết... Lụa lãnh Mỹ A có đặc điểm khác biệt với các lụa khác, đó là vào mùa nóng mặc mát lạnh, mùa đông lại ấm áp, chất liệu vải lụa dai bền không hút nước, để càng lâu màu lụa càng lên bóng đẹp...Thời xưa đi lại phương tiện còn thô sơ nên sở hữu được bộ quần áo bằng lụa lãnh Mỹ A là niềm ao ước của nhiều người, nhất là phụ nữ các tỉnh thành khác.

Ông Nguyễn Anh Phương, Phó Phòng Kinh tế thị xã Tân Châu thông tin, qua các tư liệu nghiên cứu, từ thế kỷ 19 vùng đất Tân Châu gắn liền với cây dâu, con tằm và nghề dệt lụa cũng rất phát triển. Vào khoảng những năm 1920 làng Long Hưng (nay là phường Long Châu) lúc đó dân cư còn thưa thớt nhưng hầu hết đều sống bằng nghề tơ lụa, hộ thì trồng dâu nuôi tằm, hộ thì ươm tơ dệt lụa, nhuộm . . . và thu nhập chính của người dân lúc đó là từ tơ lụa. Cho đến năm 1940, Tân Châu đã trở thành trung tâm tơ lụa lớn nhất Nam bộ lúc bấy giờ với những lò ươm tơ, dệt lụa và đã hình thành “con đường tơ lụa” đầy huyền thoại.

Bà Lê Thị Kiều Hạnh, 65 tuổi, chủ cơ sở dệt nhuộm Hồng Ngọc, là thế hệ thứ 3 gắn bó với nghề lụa Tân Châu cho biết, lúc đó lụa lãnh Mỹ A được tiêu thụ khắp miền Nam và xuất sang Lào, Campuchia…Bà Hạnh giải thích, gọi tên lụa lãnh Mỹ A vì Mỹ là đẹp và A là hàng loại nhất. Theo bà Hạnh, lụa lãnh Mỹ A mắc tiền vì làm ra tấm lụa rất cực so với các vải lụa khác. Theo bà, để làm được lụa lãnh Mỹ A thì phải dùng trái mặc nưa là loài cây thân gỗ mọc nhiều ở vùng Tân Châu. Nói nghe thì đơn giản nhưng khi làm thì rất công phu, tỉ mẫn, lúc xưa, thợ nhuộm phải giã nát các trái mặc nưa để nghiền thành nước có màu vàng sánh nhưng sau đó nước ngã sang màu đen có mùi thơm tự nhiên. Tiếp đó, thợ đem tơ lụa trắng nhuộm sâu vào nước mặc nưa cho từng sới tơ ngấm nước rồi đem phơi nắng, rồi rạng sáng đem lụa ra sông xả. Công đoạn cứ lập đi lại đó dân trong nghề gọi là “da” và phải hơn “5 da” tương đương hơn 45 ngày với hàng trăm lần nhuộm, phơi nắng, xả liên tục thì lụa mới ngấm và lên màu đen huyền óng ánh.

Nghề dệt lụa ở Tân Châu nổi tiếng khắp nơi

Đó là chưa kể đến các công đoạn vắt lụa, đập lụa đều đòi hỏi bàn tay khéo léo của thợ nhuộm để tạo ra tấm lụa xứng danh đệ nhất vùng đồng bằng. Ở Tân Châu nếu nhìn ai có bàn tay đen xì thì đó là thợ nhuộm lụa lãnh Mỹ A do nước mặc nưa bám vào khó tẩy hết. Hôm nào trời mưa thì không đem lụa phơi được nên thợ nhuộm giỏi biết phán đoán mưa hay nắng để vắt nước mắc nưa đủ dùng nhuộm lụa, không để phí phạm gì nước mặc nưa chỉ dùng được trong ngày.

Phơi lụa lãnh Mỹ A

36pho.com